26 Aralık 2013 Perşembe

HALK SAĞLIĞI İÇİN… 012 (Hava Kirliliği ile Savaş Haftası Özel)

HALK SAĞLIĞI İÇİN… 012 (Hava Kirliliği ile Savaş Haftası Özel)
Umur Gürsoy
“Prof. Dr. Leziz Onaran (ö. 4.12.2013, Ankara) ve Dr. Levent Tunalı’nın (ö. 30.11.2013) değerli anılarına”
51.  Gastroenteroloji Profesörü Dr. Leziz Onaran’ı ismi sonradan Nükleer Tehlikeye Karşı Barış ve Çevre İçin Sağlıkçılar Derneği (NÜSED) olan Nükleer Savaşa Karşı Hekimler Derneği (NÜSHED) başkanlığından, tanıyordum. İlerlemiş yaşına ve düzensiz atan kalbine rağmen Akkuyu Nükleer Santralı’na karşı katıldığı Büyükeceli, Gülnar ve Silifke panellerinden Ankara Dikmen-Sokullu Parkı’nda savaşlara karşı ördüğümüz barış duvarına konulan tuğlalardan, dikmesine izin verilmeyen Barış fidanı eylemlerinden de.
Prof. Dr. Leziz Onaran (2007)

Leziz Onaran anılarını 2009 yılında Bilgi Kitapevi’nden çıkan “Yaşamak Sorumluluktur” isimli kitapta yazdığı yeni duydum. Aşağıda kitabın yazarı belirtilmeyen tanıtım yazısını bulacaksınız (bkz. http://www.idefix.com/kitap/yasamak-sorumluluktur-leziz-onaran/tanim.asp?sid=R85K1043RS7SEYZKV4PH):
"12 Eylülün karanlık günlerini aşarken Ankara'da yeni kadın isimlerine ulaştım. Bunlardan biriydi Leziz Onaran... Profesör... Doktor... Kadın Dayanışma Vakfı ve Nüshed Başkanı... Ana. Evinin ve işinin yükü içinde koşturan bir kadın... Cumhuriyet Kadınları, bu değerli insanın yol göstericiliği, sorun çözümü, açıklığı ve uyumundan çok şey öğrendi. Ancak asıl öğrenciliğimiz, direngen ve kararlı kimliğinden oldu. Açık olmak. Lafı kıvırtmamak. Dosdoğru davranmak ve ısrar etmek. Ama bütün bunları, güngörmüş bir bilgenin yumuşak ve sıcak sesi ile iletmek. Ve güzel Türkçemizle aktarmak...
Leziz Onaran, bize, yaşamı örgütlü mücadele ile tatlandırmanın öğretisini sunuyor. Dürüst ve kararlı bir yaşam seçiminin başarılı bir öyküsüdür yaşamı. Evet, kitabına verdiği isim gibi Yaşamak Sorumluluktur. Şimdi de bu yaşamı yazarak gelecek kuşaklar için sorumlu davranıyor."
52.    Halk Sağlığı Uzmanları Derneği (HASUDER) üyesi, emekçi bir birinci basamak hekimi, iyi bir iş sağlıkçı Dr. Levent Tunalı’yı yitirdiğimizi, Alp Ergör’ün 03.12.2013 tarihli iletisinden duydum.  Tunalı yaşamını 30.11.2013 tarihinde kaybetmiş. Kendisine rahmet, camiamıza ve sevenlerine başsağlığı diliyorum.
53.    Elimde, biri Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’ndan “UYGUNDUR” almış İskenderun Körfezi’nin Hatay-Erzin Burnaz kumsalına yapılacak EGEMER Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı’nın ekleriyle 3130 sayfa tutan “nihai ÇED” raporu; diğeri inceleme süresi uzatılan Akkuyu Nükleer Güç Santralı’nın, tam adıyla: “4.800 MWe Kurulu Gücünde Olan Akkuyu Nükleer Güç Santralı Projesi (Nükleer Güç Santralı, Radyoaktif Depolama Tesisi, Rıhtım, Deniz Dolgu Alanı ve Yaşam Merkezi) Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu”’nun Ağustos 2013 başvuru tarihli 3130 sayfalık ikinci ÇED’i (düzeltilmiş) olmak üzere, değerlendirmekte olduğum iki devasa ÇED raporu var. Üstelik ikincisi için kimse de bunu yapmamı benden istememişken.
Bu değerlendirmeler(im) devlet katında hiçbir işe yaramasa dahi (aslında işe yaramak çok görecelidir; biraz zaman alsa da yargı aşamasında ve halk katında mutlaka işe yarıyor) genç hocalarımız ve onların öğrencileri ve de özellikle de gelecek meslektaş kuşaklar için; “Halk Sağlığı Yaklaşımıyla ÇED Raporu Değerlendirilme Rehberi”ni yazmış oluruz. Bilim ve uzmanlık topluluğumuzdan sesimi duyup birlikte çalışabileceğini ileten şimdilik dördü de kadın meslektaşımla Mersin Tabip Odası ve Mersin Halk sağlığı ve ben merkezli bir e-çalışma grubu çalışması yaparak, geçmişte ulusal ihale sözleşmesi hazırlanması dahi uluslararası firmalara ihale edilecek kadar karmaşık olan nükleer santralın devasa ÇED raporunu değerlendirip mahkemelere ve kamuoyuna hiç olmazsa halk sağlığı bilimi açısından nitelikli bir bilirkişi görüşü oluşturmaya çalışacağız.
54.    10 Aralık Dünya İnsan Hakları Günü; Aralığın 3. Haftası da Hava Kirliliği ile Savaş Haftası idi. Hafta nedeniyle Türkiye Halk Sağlığı Uzmanları Derneği (HASUDER) 18 Aralık 2013’de hazırlanmasına benim de katkı yaptığım fakat kamuoyunda yeterince paylaşılmayan bir açıklama yaptı: “SOLUDUĞUMUZ HAVA SAĞLIĞIMIZI BOZAN VE KANSERE NEDEN OLAN MADDELERLE KİRLİ HALE GELDİ” (bkz. http://www.hasuder.org.tr/hsg/?p=2248). Temiz hava en temel insan hakkı değil mi yoksa? Her ne kadar Doğu Avrupa için geçerli veri ve araştırmalara göre olsa da aşağıda uzmanlar ve uzmanlık öğrencilerinin daha iyi anlayabileceği bir hava kirliliğinin sağlık etkileri ile ilgili biraz eski de olsa çeşitli sağlık sonuçları için morbidite (hastalıklılık) verilerinde yılda her mikrogr/m3 maruz kalan kişide olgu sayısı; mortalite (ölümlülük) verilerinde ise her mikrogr/m3’sunuk kalınmada yüzde olarak yıllık ölüm hızı değişimi olarak doz-cevap ilişkisi (exposure-response function-fer) cinsinden bazı hava kirleticilerinin sağlık etkileri ile ilgili bir hesap tablosu ve fosil enerji yakıtlarından kaynaklanan bazı sağlık etkilerinin ECU(=Euro) cinsinden değerleri var. Merak edenler tablolardaki kaynaklardan varsa güncel değerlere ve maliyetlere ulaşabilirler. Çevre ekonomisi konularında yayınlanan önereceğim bilimsel bir de dergi var: Journal of Environmental Economics and Management (bkz. http://www.sciencedirect.com/science/journal/00950696).
Tablo:1’i kısaca daha anlaşılır kılmak istersem (örn. tablonun ilk satırındaki astımlı erişkinlerde) metreküp havadaki yıllık her bir mikro gram PM10 artışı soluyan (toplumun bu kirliliğe maruz kalan) örn. yüz bin astımlı erişkinden (100.000 X 0.163) 16.300’i o yıl kirlilik olmadığı günlere göre fazladan bronko dilatatör (nefes açıcı) ilaç kullanacak demektir. Bu hesapla yaşadığınız bölgenin (şehrin) havasındaki yıllık PM10 oranı artışı metreküpte 60’dan 70 mikrograma çıkarsa bu sayıyı da onla çarpmanız gerekir. Yani o yıl nefes açıcı kullanma ihtiyacı sayısı 163 bin daha fazlalaşacaktır. Kişideki hastalık duygusu bir yana ilacın doz hesabından yola çıkılarak kişisel ve ulusal bütçelere hava kirliliğinin önlenebilir maliyet ağırlığı böyle hesaplanıyor. Bunu yapabilmenin yolu pek tabii ki kentinizdeki astımlı sayısını ve hava kirliliği ölçümünün toplumu temsil ediyor ve doğru ölçülüp kamuoyu ve araştırmacılara karartılmadan açıklanmasından geçiyor.
Tablo: 1- Hava Kirliliği Etkenlerinin İnsan Sağlığı Etkileri                                                                   
             Etkilenen                                                                                                                                                               
ASTIMLILAR
(Nüfusun % 3,5’i)                        Etki Biçimi                                              Kirletici                   fer1                                  
            Erişkinler             Bronkodilatatör kullanımı                                   PM10                    0.163
                                                                                                                    Nitratlar              0.163
                                                                                                                    PM2,5                   0.272
                                                                                                                    Sülfatlar              0.272                                  
                                        Öksürük                                                               PM10                    0.168
                                                                                                                    Nitratlar              0.168
                                                                                                                    PM2,5                   0.280
                                                                                                                    Sülfatlar              0.280                                          
                                        Alt solunum yolu belirtileri (hırıltı)                    PM10                    0.061
                                                                                                                    Nitratlar              0.061
                                                                                                                    PM2,5                   0.101
                                                                                                                    Sülfatlar              0.101                                  
            Çocuklar              Bronkodilatatör kullanımı                                   PM10                    0.078
                                                                                                                    Nitratlar              0.078
                                                                                                                    PM2,5                   0.129
                                                                                                                    Sülfatlar              0.129                                  
                                        Öksürük                                                               PM10                    0.133
                                                                                                                    Nitratlar              0.133
                                                                                                                    PM2,5                   0.223
                                                                                                                    Sülfatlar              0.223                                  
                                        Alt solunum yolu belirtileri (hırıltı)                    PM10                    0.103
                                                                                                                    Nitratlar              0.103
                                                                                                                    PM2,5                   0.172
                                                                                                                    Sülfatlar              0.172                                  
            Hepsi                   Astım Krizleri (astma attacks-AA)                     Ozon                  4.29E-3                                                  
65+ YAŞLILAR
(Nüfusun % 14’ü)                                                                                                                                                               
                                        Konjestif kalp yetmezliği                                    PM10                 1.85 E-5
                                                                                                                    Nitratlar           1.85 E-5
                                                                                                                    PM2,5                 3.09E-5
                                                                                                                    Sülfatlar            3.09E-5
                                                                                                                    CO                     5.55E-7                                 
ÇOCUKLAR
(Nüfusun % 20’si)                                                                                                                                                              
                                        Kronik Bronşit                                                     PM10                  1.61E-3
                                                                                                                    Nitratlar            1.61E-3
                                                                                                                    PM2,5                 2.69E-3
                                                                                                                    Sülfatlar            2.69E-3                                 
                                        Kronik öksürük                                                     PM10                  2.07E-3
                                                                                                                    Nitratlar            2.07E-3
                                                                                                                    PM2,5                 3.46E-3
                                                                                                                    Sülfatlar            3.46E-3                                 
ERİŞKİNLER
(nüfusun % 80’i)                                                                                                                                                                
                                        İş günü kayıpları (Restricted activity                  PM10                    0.025
                                        Days –RAD)2                                                        Nitratlar              0.025
                                                                                                                    PM2,5                   0.042
                                                                                                                    Sülfatlar              0.042                                   
                                        Kısmen kaybedilen iş günü (Minor                     Ozon                  9.76E-3
                                        Restricted activity days –MRAD)3                                                                                             
                                        Kronik bronşit                                                      PM10                   4.9E-5
                                                                                                                    Nitratlar             4.9E-5
                                                                                                                    PM2,5                  7.8E-5
                                                                                                                    Sülfatlar             7.8E-5                                  
NÜFUSUN TAMAMI                                                                                                                                                      
                                        Solunum nedenli hastane yatışları                     PM10                  2.07E-6
                                    (Respiratory hospital admissions-RHA)                Nitratlar            2.07E-6
                                                                                                                   PM2,5                 3.46E-6                                                                                                                                                                                   Sülfatlar            3.46E-6
                                                                                                                    SO2                    2.04E-6
                                                                                                                    Ozon                  7.09E-6                                 
                                        Serebrovasküler nedenli hastane                       PM10                  5.04E-6
                                        yatışları (Serebrovasculer hospital                     Nitratlar            5.04E-6
                                        Admissions -CVA)                                             PM2,5                 8.42E-6
                                                                                                                    Sülfatlar            8.42E-6                                 
                                        Bulgulu günler (Symptom days)                         Ozon                   0.033                                  
                                        Kanser riski tahminleri                                       Benzen              1.14E-7
                                                                                                                    Benzo(a) Piren  1.43E-3 
                                                                                                                    1,3 butadiyen    4.29E-6
                                                                                                                    Dizel partiküller 4.89E-7                                 
                                        Ani ölüm (Acute Mortality -AM)                        PM10                  0.040%
                                                                                                                    Nitratlar            0.040%
                                                                                                                    PM2,5                 0.068%
                                                                                                                    Sülfatlar            0.068%
                                                                                                                    SO2                    0.072%
                                                                                                                    Ozon                  0.059%                                 
                                        Yavaş (kronik) ölüm (Chronic                              PM10                   0.39%
                                        Mortality -CM)                                                    Nitratlar             0.39%
                                                                                                                    PM2,5                  0.64%
                                                                                                                    Sülfatlar             0.64%                                  
1 (doz-cevap ilişkisi (exposure-response function-fer), Doğu Avrupa içindir ve morbidite birimi yılda her mg/m3 maruz kalan kişide olgu sayısı-(cases/yr-person-mg/m3); mortalite birimi ise mg/m3’de yüzde olarak yıllık ölüm hızı değişimi-(% change in annual mortality rate/mg/m3’dir.
Solunum nedenli hastane başvuruları (RHA), Konjestif kalp yetmezliği (CHF) ve serebrovasküler durumlar (CVA) nedeniyle hastanede geçirilen günlerde kaybedilen iş günüdür. Her biri için ortalama gün sayısı sırasıyla 10, 7 ve 45 gündür. Dolayısıyla kesin (net) RAD =RAD - (RHAx10) - (CHFx7) – (CVAx45)’dır.
3 Astım krizlerinin kısıtlı iş günü kaybına neden olduğu düşünülmüştür ve yetişkin nüfusun (toplam nüfusun % 80’idir) % 3,5’i astımlıdır. Böylece kesin (net) MRAD = MRAD – (AA x  0,8 x 0,035) olmuş olur.
Tablonun Kaynağı: Gürsoy, U.”Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları”, Türk Tabipleri Birliği Yayını, 2004 isimli kaynağın kaynakçasındaki: (ExternE, European Commission, 1995 ve Hurley et al, 1997) içinde European Commission; 1996-2001:10-12.
Tablo: 2- Fosil Enerji Yakıtlarından Kaynaklanan Sağlık Etkilerinin ECU1 Cinsinden Değeri        
                                                    Etkinin Sonucu                                                                                 Değeri                    
Hava kirliliğine bağlı
Akut Morbidite
                                                İş günü kaybı                                                                                           75
                                                Semptomlu günler ve kısmi iş günü kaybı                                               7,5
                                                Solunum sıkıntısı veya astımlılarda ani etki (hırıltı)                                7,5
                                                Acil servis başvurusu                                                                            223
                                                Solunum nedenli hastanede yatış                                                      7870
                                                Kardiyovasküler nedenli hastane yatışları                                          7870
                                                Astım krizi                                                                                               37                       
                Kronik Morbidite
                                                Kronik Hastalık                                                                            1 200 000
                                                Erişkinlerde kronik bronşit                                                             105 000
                                                Ölümcül olmayan kanserler                                                          450 000
                                                Kötü huylu tümörler                                                                       450 000
                                                Kronik astım olgusu                                                                       105 000
                                                Çocuklardaki bronşit prevalansı değişiklik yapan olgular                     225
                                                Çocuklardaki öksürük prevalansında değişiklik yapan olgular              225                       
                Akut Mortalite                                                                                                  73 500 (% 0 hata paylı)
                                                                                                                                        116 250 (% 3 hata paylı)
                                                                                                                                        234 000 (% 10 hata paylı)
                Kronik Mortalite                                                                                               98 000 (% 0 hata paylı)
                                                                                                                                          84 330 (% 3 hata paylı) 
                                                                                                                                          60 340 (% 10 hata paylı)         
1 (1995 kuruyla)(YN:= 1 Ocak 1999 itibarıyla Avrupa Para Birimi (ECU) 1 Euro = 1 ECU olarak değiştirildi ve € sembolü ile Euro (EUR) adını aldı.
Tablonun Kaynağı: Gürsoy, U.”Enerjide Toplumsal Maliyet ve Temiz ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları”, Türk Tabipleri Birliği Yayını, 2004 isimli kaynağın kaynakçasındaki “European Commission ;1996-200:15-35” başlıklı kaynaktır.
29.10.2012 tarihli Milliyet Gazetesi’ndeki habere göre İstanbul Ulaşım Haberleşme ve Güvenlik Teknolojileri (İSBAK) Genel Müdürü Kasım Kutlu, “İstanbul’da trafik sıkışıklığı nedeniyle yıllık kayıp 5 milyar lirayı buluyor” dedi. İstanbul Ulaşım Ana Planı verilerine göre, İstanbul’da yapılan yolculukların yarısının yaya olarak gerçekleştiğini, bireysel araç ve taksi kullanımının % 15, deniz, demir yolu dâhil tolu taşıma kullanımının ise % 35’i bulduğunu belirten Kutlu şöyle devam etti: “Motorlu yolculukların % 29’u otomobil ve taksilerle yapılırken, yüzde 63’ü personel servisi ve otobüslerle, yüzde 7’si raylı sistemler ve deniz yolu ile yapılan yolculuklar. Toplu taşıma kullanımı, diğer kentlerin aksine % 70 gibi önemli bir paya sahip.”. İstanbul’da trafik akarken bir yandan da çok büyük bir ekonominin döndüğünü ifade eden Kutlu, “Yapılan bir araştırmaya göre trafik sıkışıklığı nedeniyle trafikte harcanan zaman, iş gücündeki kayıplar ve fazla yakıt tüketimi göz önüne alındığında yıllık kayıp 5 milyar 40 milyon lirayı buluyor” demiş.
İSBAK müdürünün açıklamasında egzoz gazlarından, evsel yakıtlardan gelen hava kirliliğinin sağlıktaki maliyetlerden söz edilmiyor.
ABD’de Temiz Hava Yasası’nda yapılan 1990 yılında düzenleme yapılarak hava kirliliğine karşı alınan önlemler ağırlaştırıldı. ABD Çevre Kirliliği Örgütü USEPA’nın, değişikliklerin A.B.D ekonomisine, halk sağlığına ve çevresine etkileriyle ilgili kongreye sunmak zorunda olduğu fayda/maliyet raporuna göre, yasada yapılan değişikliklerin, 2010 yılına kadar 23 000 Amerikalıyı erken ölümden koruyacağı; 1.700.000’nin üzerinde astım krizini ve kronik astımın ağırlaşmasını önleyeceği tahmin ediliyordu. Rapora göre, yasadaki alınan önlemler sayesinde ABD, 2010 yılına kadar 67.000 kronik ve akut bronşitten; 91.000 solunum sıkıntısı olgusundan; 4.100.000 iş günü kaybından ve hava kirliliği sonucu oluşacak hastalıklara bağlı hareket kısıtlılığı ile geçecek 31 milyon verimsiz iş günü kaybından korunacaktır. Bunlardan başka söz konusu zaman içinde ABD’de 22.000 solunum yolu, 42.000 kalp ve damar hastalığı nedenli hastane başvurusu ile astıma bağlı 4.800 acil servis başvurusu önleneceği tahmin ediliyordu. İşin ilginci ABD, Temiz Hava Yasası’nda yapılan 1990 değişiklikleri sonucu ‘bir koyup dört’ alacaktı.
Temiz Hava Yasası Amerikalılar için iyi bir ekonomik yatırım olmuştur. Birden fazla hakemli araştırma sonucuna göre ekonominin ve enerji tüketiminin çok büyümesine rağmen 1990 Temiz Hava Yasası 1990 Değişikliğine bağlı ince partikül kirliliği ve ozon kirliliği azalmalar nedeniyle sadece 2010 yılında, tahmin edilenden çok daha fazla, yılda 160.000'den fazla erken ölüm (tahmin edilenden 7 kat daha fazla), 130.000 kalp krizi, milyonlarca akut bronşit ve astım atakları gibi solunum sorunları ve 86,000 hastane yatışı, 13 milyon iş günü kaybı (tahmin edilenden 3 kat daha fazla), 3,2 milyon kayıp okul devamsızlığı engellenmiştir. ABD’de 1970-2011 arasında yurtiçi üretim % 212, özel sektör % 88 büyürken aynı dönemde hava kirliliği % 68 azalmıştır. 2000 yılı fayda/maliyet tahminlerinde 4/1 (maliyetin dört katı fayda) şeklinde olan orta iyimser tahminlerin 2020 yılı için 30/1’e (maliyetin 30 katı fayda) ulaşacağı hesaplanmaktadır (bkz. http://www.epa.gov/air/sect812/economy.html#CAAspares).
2020 yılında da trafiğin sıkışık ve sağlık maliyetlerinin çok olmaması için çare İstanbul ve Çanakkale Boğazlarına köprü yapmak mı; yoksa ABD Temiz Hava Yasasını iyi okumak mı?
55.    Beş gün sonra gireceğimiz 2014 yılının ülkemize ve tüm insanlığa “Yalnız bedenen hastalık ve sakatlık yokluğu değil aynı zamanda ruhsal ve sosyal yönden de tam iyilik hali getirmesini dilerim.
Not: Tablolar ve sorularınız için e-posta adresim: sonbursali@yahoo.com

26.12.2013